فهیمه طباطبایی - همشهری آنلاین: ماجرا درست بعد از توزیع کتاب‌های مقطع ابتدایی در مدارس شروع شد. برخی کاربران اینترنت، عکس جلد کتاب ریاضی سوم ابتدایی چاپ جدید را منتشر کردند و در کنار تصویر همین کتاب در سال گذشته قرار دادند. تصاویری که نشان می‌دهد تصویر دو دختر گوشه چپ جلد کتاب ریاضی حذف شده و تنها عکس پسران روی آن باقی مانده است. این موضوع خیلی زود حساسیت جامعه را در فضای مجازی برانگیخت و خانواده‌ها و دانش‌آموزان با انتشار عکس‌های جدید نشان دادند در جلد بسیاری از کتاب‌های درسی دیگر هم دختران یا از ابتدا حضور نداشته یا به عمد حذف شده‌اند، درحالی‌که پسران همچنان حضور پررنگی روی جلد اغلب کتاب‌ها دارند.
این ماجرا باعث شد منتقدان در گروه‌های مختلف، نوک پیکان انتقاد را به سوی آموزش و پرورش بگیرند. حتی برخی گرافیست‌ها و طراحان، کارتون‌هایی را در مذمت این اقدام کشیدند و آن را به موضوع کشته شدن رومینا اشرفی، دختر ۱۳ساله تالشی، توسط پدرش ربط دادند. برخی دیگر هم طی یک خلاقیت، عکس مریم میرزاخانی، ریاضی‌دان ایرانی، استاد دانشگاه استنفورد و نخستین ایرانی برنده مدال فیلدز، را روی جلد کتاب‌های درسی تصویرسازی کردند.
-
تصویر روی جلد شلوغ بود
حجم انتقادها به این اقدام وزارت آموزش و پرورش در آخر هفته‌ای که گذشت آنقدر بالا گرفت که سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی که متولی اصلی تالیف و چاپ کتاب‌های درسی است در اقدامی بی‌سابقه، ظهر پنجشنبه بیانیه‌ای صادر و اعلام کرد: «در ارتباط با تصویر روی جلد کتاب ریاضی سال سوم ابتدایی و ویرایشی که در این تصویر انجام شده است، از آنجا که تصویر قبلی بسیار شلوغ بود و تعداد مفاهیم ریاضی مطرح‌شده در آن تصویر بسیار زیاد بود، پیشنهاد دوستانی که از منظرهای هنری، زیباشناسی و روان‌شناسی بخش‌های مختلف کتاب را بررسی می‌کنند بر این بوده است که تصویر خلوت‌تر گردد. از آنجا که تصویر دو دانش‌آموز دختر که برخی شکل‌های هندسی در دستان آنهاست، حذف شده است، برداشت‌هایی از قبیل حذف دستوری تصاویر دختران نتیجه‌گیری شده است. با بررسی صفحات دیگر کتاب و نیز جلد سایر کتاب‌های ریاضی مشاهده می‌شود که تصاویر متعددی از دختران دانش‌آموز در کتاب‌های ریاضی استفاده شده است و لذا موضوع حذف دستوری تصاویر دختران نمی‌تواند مدنظر باشد.»
-
دستور دادم اصلاح کنند
جوابیه بر موج انتقادات افزود و بر آتش خشم افکار عمومی دمید. برخی منتقدان سازمان پژوهش را به باد تمسخر گرفتند و عنوان کردند که چرا برای خلوت‌ترکردن تصویر روی جلد، به جای حذف دو دختر، یکی از سه پسر را حذف به قرینه نکرده است؟ کاربران ایرانی، این پاسخ دفتر تالیف کتاب‌های درسی و سازمان پژوهش وزارت آموزش و پرورش را توهین به مخاطب دانستند و آن را نپذیرفتند. این واکنش‌ها باعث شد وزیر آموزش و پرورش خودش وارد گود شود و پاسخگو باشد. محسن حاجی‌میرزایی در صفحه توییتر خود نوشت: « تغییرات در کتاب‌های درسی همه ساله براساس ارزیابی و از سوی مولفین انجام می‌شود. به رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی ماموریت دادم تغییرات در شکل و محتوای کتاب‌های‌درسی را با حساسیت کامل رصد، اصلاح و گزارش نماید. به‌دغدغه‌های مردم اهمیت می‌دهم. دختران میهن شایسته احترام‌اند.»
علاوه بر اینها نسیم بهاری، تصویرگر جلد این کتاب، هم به این تغییرات واکنش نشان داد و در صفحه اینستاگرامش نوشت: این طرح را چند سال پیش برای کتاب ریاضی سوم دبستان کشیده بودم. طرح اصلی هم کلی ممیزی (سانسور) خورد و اجازه ندادند یکی از دخترها بالای درخت باشد! در طرح اولیه جلد کتاب ریاضی سوم دبستان نیز مقام‌های وزارت آموزش و پرورش حتی جایی گفته بودند: «انگار یکی از دخترهای روی جلد در حال رفتن به سمت یکی از پسرهاست؛ پس «طرح را اصلاح کنید».»
-
حذف مشاهیر ادبی از کتاب‌های ادبیات
این نخستین باری نیست که سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش تغییرات غیرقابل دفاعی را در محتوای آموزشی کتاب‌های درسی اعمال می‌کند. سال گذشته نیز روشن شد، اشعار و داستان‌های مشاهیر ادبی نیز از کتاب‌های ادبیات به مرور حذف شده‌اند. در فهرست آثار حذف شده، غزل «در این سرای بی‌کسی» هوشنگ ابتهاج (سایه)، غزل «جوانی» رهی معیری، شعر «باغ بی‌برگی» اخوان، داستان «حلاج» تذکره‌الاولیاء، شعر «داروگ» نیما یوشیج، داستان «سیاحت‌نامه ابراهیم‌بیگ»، شعر «مادر» ایرج میرزا و چندین داستان و شعر دیگر دیده می‌شد و در عوض آثار شاعران دیگری مانند حمید سبزواری، محمود شاهرخی، فاضل نظری و... جایگزین شده بودند.
حسین قاسم‌پور مقدم، مدیر گروه تالیف کتاب‌های درسی ادبیات فارسی، سال گذشته در گفت‌وگویی مفصل با همشهری درباره چرایی حذف آثار معروف این شاعران و نویسندگان از کتاب‌های ادبیات گفت: « کتاب‌های درسی براساس خواسته‌های اسناد بالادستی مانند سند تحول بنیادین و سند برنامه درسی ملی اصلاح و بازنگری شدند یا در معرض تالیف جدید قرار گرفته‌اند. همچنین وقتی شما در یک نظام ارزشی زندگی می‌کنید برای حفظ کیان آن موظفید که بین دو متن آن را انتخاب کنید که به اعتقادات و باورهای نظام نزدیک باشد، اما من اسم این را تبعیت از یک ایدئولوژی خاص نمی‌گذارم.»
-
حذف پادشاهان از کتاب‌های تاریخ
در سال ۱۳۸۸هم رئیس وقت این سازمان به‌دنبال حذف سلسله‌های پادشاهی از کتاب‌های درسی تاریخ بود. او در این باره به رسانه‌ها گفته بود: «شاه را حذف نکرده‌ایم، بلکه سلسله شاهنشاهی را از تاریخ کشور حذف کرده‌ایم. در تاریخ به‌عنوان آینه گذشتگان به نام شاهان نیز اشاره می‌شود، ولی در کنار آنها مردم نباید غایب باشند، بلکه باید حضور داشته باشند. » یعقوب توکلی، رئیس وقت گروه مطالعات تاریخ وزارت آموزش پرورش نیز در این‌باره به خبرگزاری مهر توضیح داده بود: «کتاب‌های تاریخ جدید این دو مقطع با رویکرد فرهنگی و تمدن‌پرور جایگزین تاریخ‌نگاری‌های سیاسی و نظامی پادشاهان و جنگ‌ها می‌شود. در این رویکرد پادشاهان و جنگجویانی نظیر چنگیز خان مغول یا سلطان محمد شاه و پادشاهان دیگری از این قبیل حذف و به جای آنان به چهره‌های تمدن‌سازی همچون خواجه نصیر طوسی، زکریای رازی، ابوعلی سینا و... پرداخته و توجه می‌شود.»
این اقدام نیز در زمان خود باعث انتقاد کارشناسان آموزشی و تاریخ‌پژوهان از سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش شد. به‌طور نمونه، صادق آیینه‌وند، استاد تاریخ دانشگاه تربیت مدرس، در این باره گفته بود: اگر وزارت آموزش و پرورش قصد نگارش تاریخ علم، ملل، تمدن، علما و... را دارد، تغییر، حذف پادشاهان و افزودن چهره‌های علمی بی‌اشکال است، اما اگر منظور تغییر کتب تاریخ عمومی به‌معنای (HISTORY) است، کاری است عبث و بی‌معنا.
-
حذف زنان، فراتر از طرح روی جلد است
اما کارشناسان آموزشی و معلمان هم به حذف زنان از روی جلد برخی از کتاب‌های درسی بی‌تفاوت نبودند و واکنش نشان دادند. سمیه طهورایی که دارای مدرک لیسانس جامعه‌شناسی و فوق لیسانس و دکتری در رشته تاریخ است، حالا ۱۱سال می‌شود که تاریخ ایران و جهان را در مدارس متوسطه تدریس می‌کند. او در این باره به همشهری گفت: « بحث زنان در کتاب‌های درسی، فراتر از حذف دو دختربچه روی جلد است. کتاب‌های درسی به‌ویژه در علوم انسانی طوری نگاشته شده‌اند که زن در آنها به‌عنوان یک عنصر وابسته، شخصیتی منفی و یا در بهترین حالت پیاده‌نظام تعریف شده است. تبلور این نگاه را می‌توانید در تاریخ ببینید. به‌طور نمونه، در درس مصر باستان بعد از معرفی فراعنه و اقدامات آنها، در پایان در یک خط نام دو زن مؤثر در این بازه تاریخی آمده است بدون هیچ توضیحی. یا در معرفی تمدن عیلام، فقط یک تصویر از تندیس ناپیرآسوا که ملکه عیلام بوده، آمده که آن هم به‌عنوان یک اثر هنری صنعتگران عیلام معرفی شده است.»
او ادامه داد: «در مباحث درسی دیگر مانند تاریخ عثمانی، صفوی یا قاجار از زنان به‌عنوان نقطه‌ضعف سلسله‌های پادشاهی یاد شده و نقش منفی دارند و از آنها با عنوان « نفوذ زنان در دربار» یاد شده است که اوج آن مهد علیا، مادر ناصرالدین شاه است که باعث مرگ امیرکبیر شد. در تاریخ معاصر هم فقط مرضیه دباغ به‌عنوان شخصیت زن مؤثر در تاریخ معرفی شده که به‌عنوان یک پیاده‌نظام و سرباز ایفای نقش می‌کند، درحالی‌که در تاریخ مشروطه یا جمهوری اسلامی، زنان نقش‌های پررنگ و مؤثری داشته‌اند.»
طهورایی افزود: «وضعیت زنان در کتاب‌های جامعه‌شناسی مدارس هم مناسب نیست. در آنجا هم نقش زنان به‌عنوان یک شخصیت مستقل اثرگذار در سیاست، علم، فرهنگ و جامعه دیده نشده. زن در علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی عنصری است که در قالب خانواده ایفای وظیفه می‌کند و نقشی فراتر از این در کتاب‌ها برای زن دیده نشده است.» حذف مشاهیر ادبی از کتاب‌های ادبیات، حذف پادشاهان از کتاب‌های تاریخ، حذف تاریخ جنایات روسیه در ایران، جایگزینی درس مدیریت خانواده با مبانی برنامه‌نویسی کامپیوتر، حذف زنان از جلد و محتوای کتاب‌های درسی و... بخشی از اقدامات دنباله‌دار و تکراری است که سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی انجام داده است. حذف‌هایی که بعد از اعتراض جامعه مسکوت باقی می‌ماند و کمتر اصلاحی درباره آن صورت می‌گیرد.
-
چه کسی محتوای کتاب‌های درسی را تغییر می‌دهد؟
وظیفه تالیف و چاپ کتاب‌های درسی دانش‌آموزان، از پایه اول تا دوازدهم، به‌عهده سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی است که رئیس آن، معاون وزیر آموزش و پرورش هم محسوب می‌شود. دفتر تالیف کتاب‌های درسی که زیر مجموعه این سازمان است، همان‌طور که از نامش پیداست، مسئولیت مستقیم در این باره دارد. در این دفتر هم گروه‌های مختلف مشغول تدوین کتاب‌ها هستند، مثلا گروه تاریخ، گروه ادبیات، گروه ریاضیات، گروه زیست و... هر کدام جداگانه محتوای دروس را در پایه‌های مختلف تحصیلی تالیف می‌کنند.
از سال ۹۲، مولفان کتاب‌های درسی موظف شدند که تمامی کتاب‌های درسی را مطابق با سند برنامه درسی ملی تالیف کنند. این سند جزو نقشه جامع علمی آموزش و پرورش محسوب می‌شود که تدوین آن از اواسط دهه ۸۰ همزمان با نگارش سند تحول بنیادین در وزارت آموزش و پرورش آغاز شد.
در ماجرای حذف تصویر زنان از روی کتاب ریاضی پایه سوم ابتدایی هم مسئولیت مستقیم متوجه دفتر تالیف کتاب‌های درسی ابتدایی و متوسطه نظری است که طراحان جلد کتاب زیرنظر آنها فعالیت می‌کنند. سال گذشته که برخی کتاب‌های درسی ازجمله کتاب ریاضی سال سوم ابتدایی تغییر شکلی و محتوایی پیدا کردند، محمود امانی طهرانی، رئیس دفتر تالیف کتب درسی بوده است. او اکنون رئیس شورای‌عالی وزارت آموزش و پرورش است که نهاد قانونگذار محسوب می‌شود.
روال تغییر شکل و محتوای کتاب‌های درسی هم به این‌گونه است که هر سال از معلمان و کارشناسان آموزشی مناطق مختلف درخصوص کتاب‌ها نظرسنجی می‌شود و آنها نظرات خود را در اختیار گروه مولفان آن کتاب قرار می‌دهند. همچنین مسئولان در سطح وزارتخانه و ادارات کل نیز نظرات خود را می‌توانند به شورای تالیف منتقل کنند. سپس این شورا جلسه‌ای برگزار می‌کند و بعد از طرح پیشنهادها، آنها را به رأی می‌گذارد. اگر آن پیشنهاد حداکثر رأی لازم را کسب کند، کتاب برای تغییرات آماده می‌شود. هر سال ۱۴۰میلیون نسخه کتاب درسی چاپ و توزیع می‌شود که فقط فرایند چاپ آن یک سال زمان نیاز دارد. یعنی الان من و شما که این مطلب را می‌خوانیم، کتاب‌های درسی سال تحصیلی ۱۴۰۱-۱۴۰۰در چاپخانه‌های آموزش و پرورش در حال چاپ است.
فرایند تغییر کتاب‌های درسی چندان آسان نیست و روسای سازمان پژوهش در همه سال‌های گذشته تأکید می‌کردند که نگاه سلیقه‌ای هیچ‌کس حتی خود را در آن دخیل نمی‌کنند، اما برخی منابع آگاه در داخل دفتر تالیف کتب درسی عنوان می‌کنند که تغییر شکلی و محتوایی کتاب‌ها در سال جدید با نظر مستقیم رئیس سابق این سازمان صورت گرفته است.
نظر شما